تأثیر تصویر بر یادگیری

چکیده:

آکادمی رستم، از کنار هیچ روشی در بالابردن کیفیت آموزش زبان
بیتوجه نگذشته و همواره در جستجوی متدهای مدرن و روشهای
نوین آموزش بهجهت بازدهی بیشتر بوده است. از آنجاییکه فرایند
یادگیری ابعاد متعددی دارد، آکادمی رستم با پژوهش در باب وجوهی
که در این فرایند تأثیرگذار هستند، در پی بالا بردن کیفیت کار
تخصصی خود است. استفاده از تصویر در کنار متن و تأثیر آن بر
ذهن زبانآموزان، موضوعی است که در این نوشته بهعنوان یکی از
وجوه اثرگذار در امر آموزش، بهطور اجمالی به آن پرداخته میشود.

اصطلاح ارادهی تصویری، به نقش حافظهی تصویری و تأثیر
ادراکی تحلیل تصویر در مغز انسان بر شناخت جهان، ارجاع میدهد.
تصویر یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر فرایند آموزش است که
از دیرباز در کتابهای درسی و منابع آموزشی از آن استفاده شده
است. برخی کتب آموزشی تاریخ ادبیات نیز با استفاده از تصویر،
یادگیری مسائل تاریخی را ملموستر و عینیتر میکنند. اما تصویر
موقعی به یادگیری متن کمک میکند که تنها وسیلهی زینتی کتاب
نباشد، بلکه گسترشدهندی متن باشد و این امر، تنها با رعایت
استانداردهای تصویر آموزشی در یک کتاب امکانپذیر است. از این
رو، شناخت این استانداردها و رعایت آنها اهمیت فراوانی دارد.
یکی از روشهای یادگیری دیدن تصاویر است. انسانها با نگاه
کردن به عکسها، طرحها و تصاویر، آنها را به ذهن منتقل، و به
صورت تصویر در مغز بایگانی میکنند. زبان تصویر قادر است
مؤثرتر از هر وسیلهی ارتباطی دیگر، دانش بشر را نشر
دهد.
امروزه متخصصان امر تعلیم و تربیت، برای آموزش مفاهیم و
موضوعات از روش آموزش غیر مستقیم بهره میبرند. تصویر نیز
به عنوان یکی از موفقترین ابزار آموزشی غیر مستقیم به علت
اثرگذاری از طریق بینایی افراد، نقش مهمی در یادگیری دارد. چرا
که تحقیقات نشان میدهد، ۵۷ درصد از یادگیری افراد از طریق
بینایی حاصل میشود. تصویر میتواند جزئیات یک واقعه را در
حداقل زمان و با دقت بسیار زیاد ترسیم نماید.
در میان انسانها، کسانی که از ارادهی تصویری بالاتری
برخوردارند، قادرند با دقت بیشتری تصاویر را تجزیه و تحلیل کرده
و به ذهن بسپارند. همچنین محتوای تصویری که به ذهن سپرده شده
در مغز این افراد ماندگارتر خواهند بود. باوجودآنکه هر شئ یا
مفهومی با تصویر خاصی در ذهن هر فرد وجود دارد و یا به بیان
دیگر، قرارداد مابین دال یا واژه و مدلول یا شئ در ذهن هر فرد
متفاوت است، اما تصاویر باعث میشوند تا مواد خام بیشتری برای
کدگذاری مطالب در اختیار فرد باشد. برای روشن شدن این نکته
تصور کنید که شخصی کلمهی صندلی را با تصویر یک صندلی
قهوهای که در کودکی دیده فهم میکند و اگر زمان یادگیری کلمهی
در کنار آین واژه تصویر یک صندلی قرمز هم ببیند، میتواند riahc
از تصویر آن صندلی قرمز به تصویر صندلی قهوهای رسیده و میان
ارتباطی برقرار کند. riahc کلمهی صندلی و
دربارۀ جایگاه تصویر در کتابهای مصور، از زبان موریس
سنداک، تصویرگر برجستهی کتابهای کودکان چنین میخوانیم:
تصاویر میتوانند تزیینگر کتاب یا گسترشدهندی متن باشند و این
بستگی به آن دارد که شما به عنوان یک تصویرگر، کدامیک را
انتخاب کنید و یا برداشت شما از متن چه باشد. به همین دلیل،
میگوییم تصویرگر، سهم مهمی در تدوین یک کتاب دارد. تصویرگر
مقلد نویسنده نیست، یک شریک است، کسی که مانند نویسندهی کتاب،
حرف مهمی برای بازگو کردن و گاه نقشی مهمتر از نویسنده برعهده
دارد. تصویرگر، جهانی را که نویسنده بهوسیلهی کلمات توصیف
کرده با تصاویر، قابل لمس و به جایی برای زیستن تبدیل میکند.
شاید گفته شود که تصویر ممکن است تخیل خواننده و تصاویر ذهنی
او را که بر اساس دریافتهایش از کلمات در ذهنش نقش میبندد،
محدود کند، اما در واقع تصاویر کتاب میتوانند نقش راهنما برای
ورود به دالانهای تخیل خواننده را ایفا کنند. عملکرد ذهن انسان
طوری است که با دیدن یک تصویر، تصاویر دیگری در مورد
موضوع آن و به فراخور ادراک و دریافتش، در ذهن میسازد. انسان
با دیدن تصویر یک دیوار، پشت آن را تخیل کرده و تصویر آن را
در ذهن میسازد. بنابراین تصاویر کتابها نه تنها محدودکنندهی تخیل
خوانندهها نیستند، بلکه گسترشدهندهی وجوه دیگر ذهن آنها که در
پسِ روزمرگی فرصت بیرون آمدن ندارند، بوده و تصاویر دیگر را
به سطح ذهن میآورند.
از مهمترین وجوه تمایز انسان از دیگر موجودات قدرت تفکر و
خلاقیت، قدرت دستکاری در ذهن و پدیدهها، قدرت کشف و تولید
ابزار و اندیشههای جدید است، که همه اینها به نوعی، خلاقیت بهشمار
میرود. همهی انسانها خلاقاند و از قدرت آفرینش مفاهیم و معناها
و همچنین ادراک نشانههایی که منجر به فهم و شناخت میشود
برخوردارند. پیش از آنکه انسان خط را اختراع کند و بهوسیلهی
متون ارتباط برقرار کند، با کمک نقوش و تصاویر با همنوعان خود
ارتباط برقرار میکرده است. نخستین اشکال خط نیز بهصورت خط
تصویری مانند خط هیروگلیف در مصر باستان بوده است. تصویر
بهویژه تصویر فیگوراتیو به چیزی در جهان خارج ارجاع میدهد،
بازنمایی پدیدههای واقعی است و انسان با پردازش عناصر تصویر
و ایجاد ارتباط و تناسب میان اجزای آن، به تعریفی که به چیزی در
جهان، ارجاع میدهد دست مییابد. ترسیم یک تصویر در کنار
کلمهای که به همان تصویر اشاره میکند، باعث میشود که ذهن
خواننده از دو ورودی مجزا و دو مسیر متفاوت به مقصدی واحد
برسد. حال اگر کلمهای که نوشته شده به زبانی دیگر و بهجهت
آموزش زبان خارجی باشد، ریخت حروف تشکیلدهندهی آن کلمه به
مثابه یک تصویر، در کنار تصویر ترسیم شده در کنار آن، مانند دو
مسیر موازی در ذهن تثبیت میشود و سرعت و عمق یادگیری را
افزایش میدهد.
پانزده هزار سال پیش مهمترین راه بشر برای برقراری ارتباط با
دیگری، تصویر بود. امروزه بعد از آغاز دوره خط و زبان نیز، بشر
نیازمند حرف زدن از طریق تصاویر است. به این سبب، تصویر،
جلوه یا ابزاری برای یادگیری و سرشار کردن ذهن دوران کودکی
است. تصویر آموزشی یک وجه تخصصی هم دارد که عبارت است
از اینکه ما با تصاویر آموزشی، مخاطب را به آموزش دعوت میکنیم
و میخواهیم ذهن و منطق او را با سؤال مواجه سازیم.
تصویرسازی یکی از شاخههای هنر گرافیک یا ارتباط تصویری
است. تصویرسازی بیان کردن یا نشان دادن مفهوم، رویداد یا داستانی
در قالب تصویر است که گاهی اوقات برای تکمیل انتقال درست
مفاهیم به ذهن، به متن یا نوشتهای اضافه میشود. تحقیقات نشان داده
است که میزان یادگیری و توان حل مسئله در دانشجویانی که از
روش چند رسانهای استفاده میکنند بیشتر از آنهایی است که فقط به
مطالعه متن میپردازند، اضافه کردن تصویرهای مرتبط به متن درس
میتواند یادگیرنده را درگیر کند و سبب یادگیری فعال او شود. از
طرفی هم، هنگامی که آموزش از راه سخنرانی با نمایش تصاویر
همراه باشد، مطالب آموزشی بهتر در حافظه دراز مدت که با
پردازش اطلاعات حاصل میشود ثبت میشود تا زمانی که فقط
آموزش به روش سخنرانی یا تصویری انجام می گیرد.
امروزه باتوجه به وجود تحقیقات در زمینههای یاددهی-یادگیری
پژوهشگران به کاربرد انواع قالبهای تصویر و دستورالعمل استفاده
از آنها برای تاثیر بیشتر روند یادگیری توجه بسیاری نمودهاند.
تصاویری که به خوبی انتخاب یا طراحی شده باشند باعث افزایش
عملکرد شناختی یادگیرندگان میشوند. کاربرد تصویر در آموزش
بزرگسالان نیز میتواند از اهمیت بالایی برخوردار باشد زیرا فرد
بزرگسال به دلیل مشغلههای فکری که دارد در یادداری متون با
مشکل مواجه است. بررسیهای اخیر در قالبهای چندرسانهای و
فناوریهای نوین آموزشی به دنبال تحلیل دلیل مکانی، زمانی،
مخاطبشناسی و میزان بهکارگیری تصویر در امر تسهیلسازی
آموزش هستند. زبان تصویر قادر است موثرتر از هر وسیلهی
ارتباطی دیگر، دانش بشر را نشر دهد. گرافیک نیز مجموعهی
بزرگی است که عکس، نمودار، نقشه، دیاگرام و تصویر را شامل
میشود. در طراحی پیامهاي آموزشی دیداری مانند تصویر،
استفاده شایانی از گرافیک میشود. زبان تصویر به انسان امکان
میدهد که تجربه کند و تجربیاتش را در شکلی قابل مشاهده مستند
سازد. رشد زبان تصویري با تمرکز، تعقل، تفکر، رشد دانش و
علم ارتباط دارد و حداکثر بیان در زبان تصویري، بیرون
میریزد.
بیشتر کتب آموزش زبان انگلیسی در هر سطحی که باشد از تصویر
برای انتقال مفاهیم و تسریع انتقال مطالب به زبانآموزان استفاده
میکنند. تصاویر بهکاررفته در کتب آموزش زبان معمولا از نوع
سازمانده و بهجهت گسترش مفاهیم تازه هستند. البته شاید تصاویر
تزئینی هم برای بالابردن جذابیتهای بصری و رنگولعاب دادن به
کتاب دیده شود ولی اصل، بالا بردن توان و سرعت یادگیری
زبانآموزان است. در تصاویري که عملکرد آنها یادیار است، نکات
مهم به نحوي بر جسته سامان دهی میشود که به راحتی
بازخوانی شود. در حالی که تصاویر نمایشی و تزئینی، تاثیر
غیرمستقیم بر حافظه یادگیرنده دارند، تصاویر یادیار مستقیماً بر
یادگیري تاثیر دارند. در واقع یکی از راهبردهاي گسترش مطالب
ساده و پایه استفاده از تصاویر یادیاراست. تصاویر انتقالی )یادیار(
بیشترین تاثیر شناختی را دارند.
مدرسان زبان و مدیران آموزشگاههای زبان نیز برای ارتقای کیفیت
آموزش، باید این نکته را مدّنظر داشته باشند که استفاده از تصاویر،
علاوه بر کتب درسی میتواند در جاهای دیگری همچون محیط
آموزشگاه، وسایل کمکآموزشی و … مفید واقع شود. نظریهپردازان
عقیده دارند زمانی که اطلاعات در دو حالت متن و تصویر ارائه
شوند، دو بار کدسازي در زمان پردازش اطلاعات صورت
میگیرد. بهطوریکه پردازش کلامی و غیرکلامی)تصویري( به
طور همزمان در حافظه کاري و بلند انجام می گیرد. بنابراین براي
پردازش این دو حالت به دو سیستم همزمان نیاز است و در نهایت
کدگذاري مستقل از هم انجام میشود و به قول تاردیو این کدبندي
دو طرفه مانند آن است که اطلاعات دو بار ارائه شده است و
میزان یادگیري و عملکرد افزایش مییابد.